19.10.2022

Prowadzisz firmę, przedsiębiorstwo i zastanawiasz się czy wchodzi w skład majątku wspólnego podlegającego podziałowi po rozwodzie?

O przynależności przedsiębiorstwa do określonej masy majątkowej decydujące znaczenie ma data jego utworzenia w relacji do czasu powstania wspólności majątkowej oraz pochodzenie środków na jego utworzenie.

Zawarcie związku małżeńskiego wywołuje potrzebę określenia zasad, według których kształtowane będą stosunki majątkowe między małżonkami. Jeżeli małżonkowie nie uregulują ich umownie, to z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy prawa wspólność majątkowa obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, za wyjątkiem tych o których mowa w art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w tym przedmiotów nabytych w zamian za składniki majątku osobistego tzw. surogacja. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Do majątku wspólnego należą w szczególności: pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również dochody z majątku osobistego każdego z małżonków.

PRZEDSIĘBIORSTWO UTWORZONE PRZED ZAWARCIEM MAŁŻEŃSTWA

Przedsiębiorstwo utworzone przed powstaniem wspólności majątkowej (przed zawarciem małżeństwa) i rozwijane po powstaniu wspólności majątkowej małżeńskiej wchodzi w skład majątku osobistego małżonka, który je założył, a nabywane w trakcie trwania małżeństwa przedmioty związane z jego działalnością wchodzą w skład tej samej masy majątkowej, co przedsiębiorstwo. W konsekwencji przedsiębiorstwo nie podlega podziałowi w postępowaniu o podział majątku wspólnego.

Zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem orzecznictwa nabyte w czasie trwania wspólności majątkowej przedmioty służące do prowadzenia przedsiębiorstwa powinny należeć do tej samej masy majątkowej co przedsiębiorstwo. W konsekwencji rozpatrywać należy przynależność przedsiębiorstwa jako całości do majątków małżonków, a nie przynależność poszczególnych składników przedsiębiorstwa do jednego z majątków małżeńskich.

Przedsiębiorstwem według definicji zawartej w Kodeksie cywilnym jest stosunek prawny w postaci zespołu zorganizowanych składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do działalności gospodarczej i traktowany  jako całość.

W związku z tym, przedmiotem podziału nie można czynić tylko części elementów składających się na przedsiębiorstwo. Według definicji przedsiębiorstwa jest to bowiem zorganizowany zespół składników, stanowiących pewną całość gospodarczą. W postępowaniu o podział majątku wspólnego orzekanie o przedsiębiorstwie, jako całości, powinno mieć miejsce wyłącznie wtedy, gdy przedsiębiorstwo to stanowi składnik majątku wspólnego. Przedsiębiorstwo zatem utworzone przed zawarciem małżeństwa nie stanowi składnika majątkowego stanowiącego dorobek małżonków i podlegającego podziałowi w postępowaniu o podział majątku wspólnego. Orzeczeniem podziałowym nie można więc objąć ani tego przedsiębiorstwa jako całości, ani poszczególnych jego elementów.

Do majątku wspólnego wchodzą natomiast dochody netto uzyskane z działalności prowadzonej w oparciu o przedsiębiorstwo przynależne do majątku osobistego małżonka. Natomiast do czasu ustalenia kosztów ich uzyskania i pokrycia ich z przychodów, składnik przedsiębiorstwa stanowią przychody. Składnikiem przedsiębiorstwa są także pożytki cywilne przynoszone przez przedsiębiorstwo.

PRZEDSIĘBIORSTWO UTWORZONE PO ZAWARCIU MAŁŻEŃSTWA

Jeżeli przedsiębiorstwo zostało utworzone po powstaniu wspólności majątkowej (po zawarciu małżeństwa) – to z wyjątkiem przypadków zastosowania tzw. surogacji, wchodzi ono w skład majątku wspólnego i podlega podziałowi w postępowaniu o podział majątku.

Za błędne należy uznać stanowisko, w którym za kryterium przesądzającym o przynależności przedsiębiorstwa prowadzonego w formie działalności gospodarczej przez jednego małżonka do określonej masy majątkowej (majątku wspólnego, majątków osobistych małżonków) przyjmuje się ścisły związek przedsiębiorstwa z osobą prowadzącego je małżonka.

PRZEDSIĘBIORSTWO UTWORZONE PO ZAWARCIU MAŁŻEŃSTWA Z RÓŻNYCH MAS MAJĄTKOWYCH

Przedsiębiorstwo powstaje przez stworzenie zorganizowanego zespołu składników materialnych i niematerialnych w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Jeżeli powstaje w trakcie trwania wspólności majątkowej ze składników pochodzących z różnych mas majątkowych tj. z majątku wspólnego małżonków i z majątku osobistego jednego albo obojga małżonków, to wówczas powstaje kwestia przynależności przedsiębiorstwa jako całości do majątków małżonków.

Na tle dotychczasowych poglądów doktryny i orzecznictwa prezentowane jest stanowisko, że o zaliczeniu nabywanego przedmiotu do majątku wspólnego lub odrębnego powinno decydować porównanie wielkości środków użytych z każdego z tych majątków. W konsekwencji, nabyty przedmiot należy zaliczyć do tego z majątków, z którego pochodzi zdecydowana większość środków. Jeżeli środki z drugiego majątku są nieznaczne, stanowią nakład rozliczany zgodnie z art. 45 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2000 r., V CSK 50/00 stwierdził, że jeżeli nabycie nastąpiło tylko częściowo ze środków należących do majątku odrębnego nasuwają się dwa rozwiązania. Według jednego, należy przyjąć, że nabyte przedmioty wchodzą proporcjonalnie do wartości użytych dla ich uzyskania środków z majątku odrębnego i z majątku wspólnego w odpowiedniej ułamkowej części do majątku odrębnego i do majątku wspólnego. Natomiast według drugiego rozwiązania, należy porównać wielkość środków zużytych z każdego z majątków i zaliczyć nabyte za nie przedmioty do tego z majątków, z którego pokryto przeważającą część należności. Środki zaś pochodzące z drugiego majątku powinny być potraktowane jako wydatek na majątek, do którego dokonano zaliczenia. Drugie rozwiązanie uznano za uzasadnione wówczas gdy między rozmiarami środków pochodzących z majątku odrębnego i majątku wspólnego istnieje znaczna dysproporcja.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 5 grudnia 2014 r., III CSK 87/14 opowiedział się z kolei za trzecim rozwiązaniem, w którym przyjąć należy, że przedmiot majątkowy nabyty w jakiejkolwiek części z majątku wspólnego w trakcie trwania wspólności majątkowej, w braku odmiennej umowy małżonków, wchodzi do majątku wspólnego. Do majątku osobistego zaś wchodzi roszczenie o zwrot nakładów czy wydatków. 

Wydaje się, że prezentowana linia orzecznicza Sądu Najwyższego w omawianym zakresie nie odzwierciedla jednolitej koncepcji teoretycznej, ale jest efektem wykładni funkcjonalnej, poszukującej optymalnego rozwiązania w konkretnym stanie faktycznym. W tym kontekście należy zgodzić się z poglądem wyrażonym w uchwale Sądu Najwyższego z 19.10.2018 r., III CZP 45/18, zgodnie z którym przedmiot nabyty przez małżonków za środki pochodzące częściowo z majątku wspólnego i majątku osobistego należy do tych majątków proporcjonalnie do wartości przeznaczonych środków. Sąd Najwyższy wskazuje, że dokonując wykładni przepisów określających status przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania małżeństwa z zaangażowaniem środków pochodzących zarówno z majątku wspólnego, jak i majątków osobistych małżonków, należy uwzględniać nie tylko interesy samych małżonków i założonej przez nich rodziny, lecz również potrzebę zapewnienia ochrony ich wierzycielom. Przepisy o surogacji w stosunkach majątkowych małżeńskich nie uzasadniają tezy o możliwości „wtopienia się” majątku osobistego małżonka w majątek wspólny, bez wyodrębnienia czynności prawnej małżonków prowadzącej do takiego przesunięcia, która podlegałaby ewentualnemu zakwestionowaniu przez wierzyciela, gdyby dokonana została z jego pokrzywdzeniem. Jak wskazał Sąd Najwyższy, stanowisko to jest najbardziej poprawne pod względem dogmatycznym. Warto zaznaczyć, że w tej samej uchwale Sąd Najwyższy uznał za dopuszczalne osiągnięcie innego skutku, gdy chodzi o nabycie przedmiotu do określonego majątku, o ile wynika to z treści dokonywanej przez małżonków czynności prawnej. Wydaje się, że pogląd ten nie jest spójny z wcześniejszym orzecznictwem Sądu Najwyższego, przypisującym decydujące znaczenie zasadom prawnomaterialnym w zakresie określenia przynależności przedmiotów nabywanych przez małżonków w czasie trwania ustroju wspólności ustawowej, ale wydaje się najbardziej poprawny.

Dostrzegając powyższe w cytowanej uchwale z dnia 19.10.2018 r. III CZP 45/18 Sąd Najwyższy opowiedział się za tym ze stanowisk, które zakłada, że jeśli nic innego nie wynika z treści czynności prawnej – nabyty przedmiot w trakcie trwania wspólności ustawowej ze środków pochodzących częściowo z majątku wspólnego, a częściowo z majątku osobistego małżonków – należy tak do majątku osobistego, jak i do majątku wspólnego w odpowiedniej ułamkowej części, proporcjonalnie do wartości użytych dla jego uzyskania środków z majątku osobistego i z majątku wspólnego. Arbitralne byłoby założenie, że małżonkowie przeznaczający na nabycie rzeczy środki wspólne i należące do nich osobiście niejako rezygnują ze współwłasności, pozwalając, by nabywany składnik wszedł do jednego z majątków w całości, przy pozostawieniu osobie, która zaangażowała w nabycie swoje środki majątkowe, jedynie roszczenie o zwrot nakładów w szczególności, że nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny rozliczane są jedynie na wniosek.

Koncepcja dopuszczająca surogację przedmiotową znajduje poparcie w doktrynie i orzecznictwie tylko w przypadku nabycia w trakcie wspólności majątkowej małżeńskiej przedmiotu w całości (przedsiębiorstwa) ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków.

Przed decyzją o podziale majątku wspólnego warto skonsultować się z radcą prawnym, specjalizującym się w sprawach o podział majątku, który wyjaśni wszelkie zawiłości prawne i pomoże w postępowaniu o podział majątku wspólnego. Rozstrzygnięcie o przynależności poszczególnych przedmiotów do określonych mas majątkowych w praktyce ma miejsce najczęściej po ustaniu ustroju wspólności majątkowej, gdy dochodzi do podziału majątku i wzajemnych rozliczeń między małżonkami, ale potrzeba jego dokonania może mieć miejsce także wcześniej, gdy przychodzi do oceny dopuszczalności zaspokojenia wierzycieli małżonków z ich majątków osobistych lub majątku wspólnego.

Radca prawny Katarzyna Anna Jasicka

Kancelaria Radcy Prawnego Katarzyna Anna Jasicka we Wrocławiu

Kontakt: tel. 501 738 312, e-mail: kancelaria@krpjasicka.pl

strona internetowa: krpjasicka.pl

Więcej informacji na temat podziału majątku wspólnego na stronie: krpjasicka.pl