27.04.2021
Rozliczenie nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków w postaci wspólnej budowy domu.
Naturalną konsekwencją rozwodu jest podział majątku wspólnego.
Podział majątku wspólnego jest możliwy dopiero z chwilą ustania wspólności majątkowej między małżonkami.
Podział majątku wspólnego można dokonać w następującym trybie:
- w drodze umowy,
- w drodze postępowania sądowego,
- w procesie rozwodowym – (jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu)
W postępowaniu o podział majątku można żądać:
- ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym;
- zwrotu wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty każdego z małżonków, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowej przynoszące dochód;
- zwrotu wydatków i nakładów, które każde z małżonków poczyniło ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny, z wyjątkiem wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba, że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności;
- rozliczenia spłaconych z majątku wspólnego długów jednego z małżonków;
- rozliczenia z tytułu spłaconych wspólnych długów małżonków w okresie między ustaniem wspólności majątkowej a dokonaniem podziału majątku wspólnego;
- rozliczenia z tytułu posiadania przedmiotów należących do majątku wspólnego,
- rozliczenia z tytułu pobranych pożytków i innych przychodów z rzeczy wspólnej w okresie między ustaniem wspólności majątkowej a dokonaniem podziału majątku wspólnego;
- rozliczenia z tytułu poczynionych wydatków i ciężarów na rzecz wspólną w okresie między ustaniem wspólności majątkowej a dokonaniem podziału majątku wspólnego.
Rozliczenie nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków w postaci wspólnej budowy domu.
Budowa domu na gruncie stanowiącym własność jednego z małżonków powoduje, zgodnie z zasadą superficies solo cedit, że właściciel gruntu staje się także właścicielem wzniesionego na nim budynku. Budynki, ich części i inne urządzenia trwale połączone z gruntem są częścią składową nieruchomości gruntowej (z zastrzeżeniem pewnych ustawowych wyjątków). Bez znaczenia dla prawa własności pozostaje fakt, że dom został wybudowany wspólnymi siłami małżonków za środki finansowe pochodzące z ich majątku wspólnego.
Nie oznacza to jednak, że małżonkowi, który miał swój udział w budowie domu nic się nie należy.
Rozliczenie nakładu w postaci budowy domu za środki finansowe pochodzące z majątku wspólnego na gruncie stanowiącym majątek osobisty jednego z małżonków może nastąpić:
- przez zasądzenie na rzecz drugiego małżonka kwoty odpowiadającej części wartości nakładu stosownie do przysługującego mu udziału w majątku wspólnym (art. 45 § 1 k.r.o.)
- przez wykup na podstawie art. 231 § 1 k.c. części nieruchomości zajętej pod budynek wzniesiony kosztem majątku wspólnego, odpowiadającej jego udziałowi w majątku wspólnym.
Rozliczenie nakładów na podstawie art. 45 § 1 k.r.o.
Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednak sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny.
W sytuacji gdy małżonkowie w czasie trwania wspólności majątkowej wspólnie zbudowali dom na gruncie stanowiącym własność tylko jednego z małżonków (np. grunt nabyty przez jednego z małżonków przed zawarciem małżeństwa lub nabyty w trakcie małżeństwa ale w drodze spadku lub darowizny) to wartość wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków podlega rozliczeniu przy podziale majątku wspólnego.
Ugruntowane jest stanowisko w zakresie zasad rozliczania nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków w sytuacji, gdy nakłady te zostały poczynione w związku z budową domu a między chwilą budowy a chwilą podziału majątku i orzekania o zwrocie nakładów zmieniła się wartość domu.
W jaki sposób dokonać rozliczenia?
W sytuacji gdy małżonkowie w czasie trwania wspólności majątkowej zbudowali dom na gruncie wchodzącym w skład majątku osobistego jednego z nich, wartość nakładów określa się w ten sposób, że najpierw ustala się ułamkowy udział nakładów małżonków w wartość domu według cen rynkowych z czasu jego budowy, a następnie oblicza się ten sam ułamkowy udział w wartości domu według cen rynkowych z chwili podziału majątku wspólnego.
Taki sposób określenia wartości nakładów ma na celu zapobieżenie pokrzywdzeniu któregokolwiek z małżonków.
Roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości na podstawie art. 231 § 1 k.c.
Szczególną postacią rozliczenia o zwrot wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków jest roszczenie z art. 231 § 1 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego art. 231 § 1 k.c. znajduje zastosowanie w sprawach o podział majątku wspólnego małżeńskiego jako konkurencyjna instytucja wobec art. 45 k.r.o. – Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 11.03.1985 r. III CZP 7/85 małżonek, który wspólnie ze swym współmałżonkiem dokonał budowy na gruncie stanowiącym majątek odrębny tego współmałżonka, może w postępowaniu o podział majątku dorobkowego – na podstawie art. 231 k.c. żądać przeniesienia własności udziału w tej nieruchomości na swoją rzecz.
Zgodnie z treścią tego przepisu samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze, który wzniósł na powierzchni lub pod powierzchnią budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem.
Przy podziale majątku wspólnego powyższy przepis może mieć zastosowanie w sytuacji, kiedy na gruncie należącym tylko do jednego z małżonków dokonano budowy z wykorzystaniem środków z majątku wspólnego.
Aby skorzystać z powyższego przepisu muszą być spełnione wynikające z niego przesłanki.
Dobra wiara.
W dobrej wierze jest ten, kto pozostaje w błędnym, ale w danych okolicznościach usprawiedliwionym przekonaniu, że prawo mu przysługuje.
Przesłanka samoistnego posiadania w dobrej wierze, może wystąpić w przypadku nabycia nieruchomości w trakcie wspólności majątkowej przez jednego z małżonków w okolicznościach, które mogłyby uzasadniać przeświadczenie drugiego małżonka, ze nabyta nieruchomość należy do majątku wspólnego np. zakup gruntu w zamian za składniki majątku osobistego. Taka sytuacja najczęściej ma miejsce gdy małżonkowie, albo jedno z nich nie są dostatecznie zorientowani w prawnych zawiłościach ustrojów majątkowych i w prawnych regułach przynależności poszczególnych składników do majątków małżonków.
Więcej na temat składników majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków oraz składników majątkowych wchodzących w skład majątków osobistych każdego z małżonków przeczytasz tutaj.
Zdarzają się także sytuacje, w których małżonek (właściciel gruntu) świadomie działa na niekorzyść małżonka – (niewłaściciela gruntu) wykorzystując niewiedzę współmałżonka angażującego swoje środki finansowe lub osobistą pracę w budowę domu.
W doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawił się także pogląd postulujący rozszerzenie dyspozycji przepisu art. 231 § 1 k.c. na osoby będące w chwili wzniesienia budynku w złej wierze. Zaprezentowane zostało stanowisko, iż na gruncie tego przepisu posiadacza, który był w złej wierze w chwili rozpoczęcia budowy, należy traktować tak jak posiadacza w dobrej wierze, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy wymagają tego zasady współżycia społecznego. W sprawach dotyczących rozliczenia nakładu w postaci wzniesienia budynku ze środków pochodzących z majątku wspólnego na gruncie stanowiącym majątek osobisty jednego z małżonków orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszcza możliwość wykupu przez małżonka części nieruchomości odpowiadającej jego udziałowi w majątku wspólnym.
Realizacja roszczenia z art. 231 k.c. może nastąpić w drodze zawarcia umowy o przeniesienie własności gruntu lub w drodze postepowania sądowego. Umowna realizacja roszczenia następuje przez zawarcie umowy rozporządzającej, przenoszącej własność, której podstawą prawną jest ustawowe zobowiązanie z art. 231 k.c. Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Jeżeli nie jest możliwe zawarcie dobrowolnie umowy o przeniesienie własności nieruchomości, zainteresowany może wnieść powództwo na drodze postępowania sądowego o ukształtowanie (art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 k.p.c.) Według Sądu Najwyższego wyrok uwzględniający powództwo w całości zastępuje nie tylko oświadczenie woli pozwanego, ale całą umowę (uchwała SN (7) – zasada prawna – z dnia 7 stycznia 1967 r. III CZP 32/66).
Należy także pamiętać o pozostałych przesłankach wynikających z powyższego przepisu tj. wybudowany dom musi przedstawiać wartości przenoszącą znacznie wartość zajętej na ten cel działki, oraz przeniesienie własności nieruchomości za odpowiednim wynagrodzeniem.
Czy można żądać rozliczenia nakładu z tytułu wzniesienia budynku ze środków pochodzących z majątku wspólnego na gruncie stanowiącym majątek osobisty współmałżonka, w sytuacji gdy współmałżonek ten sprzedał nieruchomość?
Z treści art. 45 k.r.o. wynika założenie, że każdy z małżonków powinien w zasadzie zwrócić przypadający na drugiego małżonka udział w nakładach poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty drugiego małżonka – bez względu na to, czy składnik objęty nakładami po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej został zbyty. Przepis art. 45 k.r.o. nie uzależnia powstania roszczenia o rozliczenie nakładu od posiadania rzeczy, na którą nakłady zostały dokonane. Źródłem roszczenia jest nakład z majątku wspólnego na majątek osobisty w czasie istnienia wspólności ustawowej, a więc stosunek rodzinny. Stosunek wynikający z prawa własności ma znaczenie wtórne. Należy jednak pamiętać, że w takiej sytuacji można żądać rozliczenia wyłącznie od małżonka. Zbycie nieruchomości z przedmiotowymi nakładami po ustaniu wspólności majątkowej nie powoduje przejścia z mocy prawa tego zobowiązania na nabywcę (wyr. S.A. w Białymstoku z dnia 24.11. 2017 r. I ACa 475/17). Rozliczenia można żądać przez zasądzenie od małżonka, na którego majątek zostały poczynione nakłady kwoty odpowiadającej części wartości nakładu stosowanie do przysługującego mu udziału w majątku wspólnym (art. 45 k.r.o.). Rozliczenia dokonuje się przy podziale majątku wspólnego.
W sprawach dotyczących podziału majątku wspólnego w tym ustalenia składników majątku wspólnego, rozliczeń wydatków i nakładów, ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym zawsze warto skonsultować się z radcą prawnym lub adwokatem.
Przeczytaj także: Podział majątku po rozwodzie
Radca prawny Katarzyna Anna Jasicka
Kancelaria Radcy Prawnego Katarzyna Anna Jasicka we Wrocławiu.
