26.05.2021
Zachowek powszechnie kojarzy się z sytuacją, w której spadkodawca pominął osobę bliską w testamencie, przeznaczając swój majątek innym osobom. W powyższej sytuacji osobie pominiętej, jeżeli należy do kręgu osób uprawnionych należy się zachowek. To jednak nie jest jedyna sytuacja, w której może pojawić się roszczenie o zachowek. W tym wpisie przybliżę Państwu w jakich jeszcze sytuacjach może pojawić się roszczenie o zachowek.
Uprawnione z tytułu zachowku są osoby wymienione w art. 991 § 1 k.c. w sytuacji, gdy nie dochodzą one do dziedziczenia w wyniku określenia w testamencie innego porządku spadkobrania oraz w sytuacji gdy dochodzą one do dziedziczenia z ustawy lub z testamentu ale ich udział w spadku jest mniejszy niż należny im zachowek.
Zachowek przy dziedziczeniu testamentowym
Przykład
Jan pozostawił testament, w którym rozporządził poszczególnymi przedmiotami należącymi do jego majątku na rzecz synów będących jedynymi spadkobiercami z kręgu ustawowego. Adamowi przekazał mieszkanie o wartości 150 000 zł; Rafałowi przekazał działkę o wartości 40 000 zł a Pawłowi samochód o wartości 10 000 zł. Przedmioty te wyczerpały prawie cały spadek. Sąd stwierdził nabycie spadku po spadkodawcy na podstawie testamentu przez trzech synów w udziałach odpowiadających wartości poszczególnych powierzonych im przedmiotów majątkowych w stosunku do całości spadku (art. 961 k.c.). Adam otrzymał udział w spadku w wysokości 15/20, Rafał 4/20, Paweł 1/20.
Gdyby zostało przeprowadzone postępowanie spadkowe na podstawie ustawy (dziedziczenie ustawowe) wszyscy trzej synowie otrzymaliby po 1/3 udziału w spadku. Zachowek należny synom wynosi 1/6 wartości schedy spadkowej (1/2 z 1/3 spadku) przy założeniu, że synowie są pełnoletni i zdolni do pracy. Syn Paweł otrzymał udział w spadku niewyczerpujący należnego mu zachowku. Nie otrzymał też żadnych wcześniejszych darowizn ani zapisów. W tej sytuacji syn Paweł może dochodzić roszczenia o zachowek w wysokości brakującej części należnego mu zachowku od pozostałych spadkobierców tj. kwoty 200 000 zł x 1/6 – 10 000 zł = 23 333 zł.
Zachowek przy dziedziczeniu ustawowym
Zachowek należy się także przy dziedziczeniu ustawowym, w sytuacji gdy spadkodawca rozporządził swoim majątkiem za życia przez darowizny doliczane do spadku, w ten sposób, że spadkobierca który byłby powołany do dziedziczenia z ustawy nie otrzymał od spadkodawcy w drodze darowizny, powołania do spadku lub zapisu przysporzeń majątkowych odpowiadających wartości należnego mu zachowku.
Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko spadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia. ( tak SN w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r. II CK 444/02).
O powstaniu na rzecz uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli otrzymał to roszczenie o zachowek nie przysługuje. Jeżeli nie otrzymał to roszczenie o zachowek przysługuje chociażby został powołany do spadku nawet z ustawy i chociażby współspadkobierca – adresat jego roszczenia o zachowek sam także był uprawniony do zachowku ( art. 999 i 1005 § k.c.) Należy tylko pamiętać, że jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku, sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Przykład
Adam S i Paweł S są spadkobiercami ustawowymi Jana S. i nabyli spadek po Janie S w wysokości po 1/2 części każdy z nich. Spadkodawca Jan S za życia podarował synowi Adamowi S nieruchomość o wartości 200 000 zł. Darowana Adamowi S nieruchomość była jedynym składnikiem majątkowym spadkodawcy. W związku z tym, iż darowizna poczyniona przez Spadkodawcę za życia na rzecz syna Adama S wyczerpała cały spadek po nim, Paweł S nie otrzymał należnego mu zachowku, gdyż w chwili śmierci Jan S nie posiadał żadnego majątku. W związku z powyższym darowizna dokonana na rzecz Adam S podlegała zaliczeniu do spadku. Pawłowi S przysługuje roszczenie o zachowek do Adama S w wysokości 50 000 zł ( 200 000 zł x 1/4 = 50 000 zł).
Należy pamiętać, że w tej sytuacji zgodnie z art. 999 k.c. w powództwie o zachowek można żądać jedynie takiej kwoty, która odjęta od wartości otrzymanej przez pozwanego o zachowek darowizny pozwoli pozwanemu na zachowanie należnego jemu zachowku.
Więcej na temat zachowku, osób uprawnionych do zachowku oraz zasad obliczania należnego zachowku przeczytasz w artykule: Prawo do zachowku
Postępowanie o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku
Dowiedziałeś się o swoim pokrewieństwie ze spadkodawcą, a postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku zostało już zakończone? Nic straconego.
W przypadku ujawnienia nowych okoliczności można wykazywać pokrewieństwo ze spadkodawcą nawet po sądowym stwierdzeniu nabycia spadku. Taką możliwość przewiduje art. 679 k.p.c. Dla osób zainteresowanych, którzy nie byli uczestnikami postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku, złożenie wniosku inicjującego postępowanie na podstawie art. 679 k.p.c. nie jest ograniczone w czasie. Zgodnie z art. 679 k.p.c. dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub, że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o zmianę lub uchylenie stwierdzenia nabycia spadku. Natomiast ten, kto był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, może tylko wówczas żądać zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, gdy żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym postępowaniu, a wniosek o zmianę składa przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możliwość. W razie przeprowadzenia dowodu, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku, zmieniając to postanowienie stwierdzi nabycie spadku zgodnie z rzeczywisty stanem prawnym.
Przykład
Adam dowiedział się, że jest synem Jana 4 lat po śmierci Jana. Adam był dzieckiem pozamałżeńskim. Obok Adama Jan miał jeszcze dwóch synów, którzy po nim dziedziczyli w częściach równych i którzy nie wiedzieli nic o istnieniu Adama. Badania genetyczne wykazały, że Jan jest ojcem Adama. Adam może w każdym momencie żądać na podstawie art. 679 k.p.c. uchylenia lub zmiany stwierdzenia nabycia spadku.
Jeżeli w powyższej sytuacji spadkodawca nie rozporządził swoim majątkiem za życia, nie powołał spadkobiercy w testamencie, to Adam otrzyma 1/3 spadku na podstawie dziedziczenia ustawowego na równi z pozostałymi synami. Jego prawo do dziedziczenie nie ulega przedawnieniu.
Jeżeli spadkodawca rozrządził swoim majątkiem np. pozostawił testament powołując spadkobiercę do całości spadku Adamowi przysługuje roszczenie o zachowek. Należy tylko pamiętać, że po upływie 5 lat od ogłoszenia testamentu Adam nie uzyska roszczenia o zachowek, gdyż roszczenie o zachowek przeciwko spadkobiercom testamentowym przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu.
Więcej na temat zachowku i zasad jego ustalania przeczytasz tutaj
Radca prawny Katarzyna Anna Jasicka
Kancelaria Radcy Prawnego Katarzyna Anna Jasicka we Wrocławiu
