25.04.2021

Naturalną konsekwencją rozwodu jest podział majątku wspólnego.

Podział majątku wspólnego jest możliwy dopiero z chwilą ustania wspólności majątkowej między małżonkami.

Wyjaśnienia wymaga na wstępnie, że wspólność majątkowa między małżonkami jest albo ustawowa albo umowna.

Kiedy powstaje ustawowa wspólność majątkowa?

Wspólność ustawowa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa i obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, o ile oczywiście małżonkowie lub nupturienci nie zawarli umowy majątkowej małżeńskiej wyłączającej wspólność majątkową (tzw. intercyzę) i nie zachodzą pomiędzy nimi przeszkody ustawowe do powstania wspólności majątkowej.

Kiedy ustaje wspólność majątkowa?

• z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwiązującego małżeństwo przez rozwód,
• z chwilą uprawomocnienia się wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa,
• z chwilą śmierci jednego z małżonków lub śmierci obojga małżonków,
• z chwilą uznania jednego z małżonków w prawomocnym orzeczeniu za zmarłego.

Nie są to jednak jedyne przyczyny ustania wspólności majątkowej.

Ustanie wspólności majątkowej może nastąpić także w trakcie trwania małżeństwa:

• w przypadku zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej wyłączającej wspólność majątkową, ustanawiającej rozdzielność majątkową, lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków;
• w przypadku ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd
• w przypadku orzeczenia separacji,
• w przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków,
• w przypadku ogłoszenia upadłości jednego z małżonków.

Z chwilą ustania wspólności majątkowej istniejąca pomiędzy małżonkami współwłasność łączna, obejmująca cały ich majątek wspólny, z mocy prawa zmienia się we współwłasność ułamkową. Z tą chwilą każdy z małżonków może domagać się jej zniesienia przez dokonanie podziału majątku wspólnego.

Podział majątku wspólnego można dokonać w następującym trybie:

• w drodze umowy,
• w drodze postępowania sądowego,
• w procesie rozwodowym – jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.

Umowny lub sądowy podział majątku wspólnego

Umowy podział majątku wspólnego może być dokonany w dowolny sposób odpowiadający obojgu małżonkom (musi być jednak zgodna wola obu stron). Zasada autonomii woli stron oraz ich prawo do dokonania umownego podziału majątku wspólnego mają zastosowanie wówczas, gdy oboje małżonkowie (byli małżonkowie) są zgodni zarówno co do możliwości jak i sposobu podziału majątku objętego ich współwłasnością. W przypadku ruchomości, umowa o podział majątku wspólnego może być dokonana w dowolnej formie. Jeżeli natomiast podział majątku dotyczy nieruchomości, konieczne jest zawarcie umowy w formie aktu notarialnego. Wymóg formy aktu notarialnego dotyczy także sytuacji, gdy przedmiotem dzielonego majątku jest spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.

Gdy jednak brak jest zgody byłych małżonków, co do umownego podziału ich majątku, podział majątku może być dokonany w trybie sądowym.

W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami właściwy jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków – to sąd spadku.

Podział majątku wspólnego może nastąpić w następujący sposób:

• przez podział fizyczny rzeczy wspólnej,
• przez przyznanie rzeczy jednemu współmałżonkowi z obowiązkiem spłaty drugiego współmałżonka,
• przez sprzedaż rzeczy wspólnej.

W postępowaniu o podział majątku można żądać:

• ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym;
• zwrotu wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty każdego z małżonków, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowej przynoszące dochód;
• zwrotu wydatków i nakładów, które każde z małżonków poczyniło ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny, z wyjątkiem wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba, że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności;
• rozliczenia spłaconych z majątku wspólnego długów jednego z małżonków;
• rozliczenia z tytułu spłaconych wspólnych długów małżonków w okresie między ustaniem wspólności majątkowej a dokonaniem podziału majątku wspólnego;
• rozliczenia z tytułu posiadania przedmiotów należących do majątku wspólnego,
• rozliczenia z tytułu pobranych pożytków i innych przychodów z rzeczy wspólnej w okresie między ustaniem wspólności majątkowej a dokonaniem podziału majątku wspólnego;
•  rozliczenia z tytułu poczynionych wydatków i ciężarów na rzecz wspólną w okresie między ustaniem wspólności majątkowej a dokonaniem podziału majątku wspólnego.

Przedmiot postępowania sądowego o podział majątku wspólnego obejmuje:

• ustalenie składu i wartości majątku wspólnego,
• podział majątku wspólnego z ustaleniem ewentualnych spłat lub dopłat,
• ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym,
• rozstrzygnięcie roszczeń byłych małżonków podlegających rozliczeniu przy podziale majątku wspólnego np. rozliczenia spłaconych z majątku wspólnego długów jednego z małżonków.

Sądowy podział majątku wspólnego powinien obejmować cały majątek wspólny, przy czym z ważnych powodów może być on ograniczony jedynie do jego części.

Przedmiotem podziału majątku wspólnego są w zasadzie tylko aktywa. W związku z tym sąd nie ustala długów ani nie orzeka o ich spłacie. Sąd w sprawie o podział majątku wspólnego nie orzeka o długach niespłaconych ani ich nie rozdziela między małżonkami. Taki podział byłby nieskuteczny wobec wierzyciela i nadal by się utrzymywał obciążając solidarnie oboje małżonków.

W praktyce zdarzają się jednak wypadki, w których byli małżonkowie (zwykle w ugodzie sądowej) przejmują na siebie obowiązek zapłaty określonemu wierzycielowi powstałego wspólnego długu (np. spłata kredytu hipotecznego). Należy jednak mieć świadomość tego, że obciążenie długiem wspólnym tylko jednego z małżonków jest bezskuteczne w stosunku do wierzyciela (np. banku)  chyba, że w drodze oddzielnej czynności prawnej wyrazi on na to zgodę. 

Ustalenie składników majątku wspólnego

Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa. Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.

Do majątku wspólnego należą w szczególności:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
• dochody z majątku wspólnego ale także dochody z majątku osobistego każdego z małżonków,
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie o którym mowa w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych.

Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością majątkową ustawową nalezą do majątku osobistego każdego z małżonków.

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (np. mieszkanie zakupione przez jednego z małżonków przed zawarciem małżeństwa),
• przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę (chyba, że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej) – w tym także zachowek,
• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegające odrębnym przepisom (np. prawa majątkowe wynikające ze spółki cywilnej),
• przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków (np. odzież, sprzęt rehabilitacyjny, sprzęt sportowy, sprzęt wspinaczkowy, instrumenty muzyczne),
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (np. prawo do alimentacji),
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego. Strona będącą we wspólności majątkowej, która twierdzi, że nabyła daną rzecz (np. nieruchomość)  w zamian za składniki majątku osobistego, obowiązana jest w razie wytoczenia powództwa wskazać konkretne środki finansowe, z których nastąpiło nabycie tego przedmiotu majątkowego.

W postępowaniu sądowym skład i wartość majątku wspólnego ustala sąd. Wartość tych składników ustala się według stanu na dzień ustania wspólności majątkowej i według cen obowiązujących w chwili dokonania podziału.

W przypadku gdy przyczyną ustania wspólności majątkowej jest rozwód, datą ustania wspólności majątkowej jest dzień uprawomocnienia się wyroku, a nie dzień orzeczenia rozwodu.

Skład majątku ustalany jest na postawie dostępnych dowodów np. wysłuchanie małżonków. Sąd może zwrócić się także do odpowiednich instytucji w celu uzyskania informacji o składnikach majątku wspólnego byłych małżonków np. banków, w celu ustalenia czy przedmiotem majątku wspólnego są oszczędności ulokowane przez małżonków na rachunkach bankowych.

W jaki sposób ustala się wartość majątku wspólnego?

W pierwszej kolejności sąd bierze pod uwagę zgodną wolę byłych małżonków. Jeżeli małżonkowie są w stanie zgodnie ustalić wartość poszczególnych składników majątku wspólnego i jeżeli nie budzą one wątpliwości sądu, wartości te mogą być przyjęte za podstawę poczynionych przez sąd ustaleń. Jeżeli małżonkowie nie są w stanie osiągnąć porozumienia w tym zakresie konieczne będzie skorzystanie z opinii biegłego rzeczoznawcy, co wiązać się będzie z dodatkowymi kosztami.

Opłaty

Od wniosku o sądowy podział majątku wspólnego pobiera się opłatę stałą w wysokości 1.000 zł. Jeżeli natomiast wniosek zawiera zgodny projekt podziału tego majątku, opłata wynosi 300 zł.

Warto wiedzieć:

• Generalna zasada jest taka, że majątek nabyty w trakcie małżeństwa jest wspólny, ale domniemanie to można obalić.
• Sama okoliczność, że stroną umowy, na podstawie której został nabyty przedmiot majątkowy np. nieruchomość był tylko jeden małżonek, nie wystarcza do przyjęcia, że przedmiot ten nabyty w czasie trwania majątkowej wspólności ustawowej wszedł do majątku osobistego małżonka będącego stroną umowy.
• O tym, czy dany przedmiot majątkowy (np. nieruchomość) jest składnikiem majątku wspólnego czy nie, decydują przepisy prawa rodzinnego, a nie wola małżonków. Złożenie zatem przez małżonka w umowie nabycia własności nieruchomości w trakcie trwania majątkowej wspólności ustawowej oświadczenia, że kupna dokonuje z majątku osobistego, nie jest równoznaczne z przesądzeniem prawdziwości takiego oświadczenia i prawnej skuteczności, ponieważ o składnikach majątkowych wchodzących w skład majątku osobistego każdego z małżonków decydują przepisy prawa rodzinnego a nie sama wola małżonków.
• Przedmioty majątkowe nabyte przez zasiedzenie w czasie trwania wspólności majątkowej stają się składnikiem majątku wspólnego małżonków także, wtedy gdy posiadaczem samoistnym było tylko jedno z małżonków.
• Nieruchomość nabyta czasie trwania wspólności ustawowej przez jedno z małżonków w zamian za dożywocie ze wspólnie osiąganych dochodów wchodzi do dorobku małżonków. 
• W razie nieuzasadnionego zbycia przedmiotów wspólnych w czasie trwania wspólności majątkowej przez jednego z małżonków (bez zgody drugiego) i tym samym wyrządzenie drugiemu małżonkowi szkody, poszkodowanemu małżonkowi należy się odszkodowanie w wysokości połowy zbytego przedmiotu.

Jak rozliczyć wspólną budowę domu na działce stanowiącej własność jednego z małżonków przeczytasz tutaj

Zapraszam także do artykułu:

Podział majątku po rozwodzie a kredyt hipoteczny.

Przed decyzją o podziale majątku wspólnego warto skonsultować się z radcą prawnym lub adwokatem, który wyjaśni wszystkie zawiłości prawne i pomoże w postępowaniu o podział majątku wspólnego.

Radca prawny Katarzyna Anna Jasicka

Kancelaria Radcy Prawnego Katarzyna Anna Jasicka we Wrocławiu