29.03.2021

Doniosłość instytucji wydziedziczenia polega na tym, że pozbawia ona osoby należące do kręgu osób uprawnionych do otrzymania zachowku – prawa do zachowku oraz powołania do spadku.

Wydziedziczenie może nastąpić tylko w ważnym testamencie. Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu.

Przesłanki wydziedziczenia muszą istnieć w dacie wydziedziczenia.

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku (wydziedziczenie) z następujących przyczyn:

• jeżeli uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• jeżeli uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• jeżeli uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Najczęstszą przyczyną wydziedziczenia wymienianą przez spadkodawców w testamencie jest uporczywe niedopełnianie przez uprawnionego do zachowku względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Na tej przyczynie skupię się w dzisiejszym wpisie.

Powód wydziedziczenia polegający na niedopełnianiu obowiązków rodzinnych musi istnieć w rzeczywistości w dacie wydziedziczenia oraz mieć charakter uporczywości.

Sanacyjny charakter wydziedziczenia dla ustalenia przesłanki uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych przez wydziedziczonego wymaga ustalenia jego zawinionego i nieprawidłowego postępowania o charakterze uporczywym (długotrwałym, wielokrotnym). Ponadto musi podlegać obiektywnie negatywnej ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego czy ustalonych zwyczajów.

Zachowanie wydziedziczonego musi być świadome, nacechowane jednoznacznie jego złą wolą i spowodowane okolicznościami, które leżą po jego stronie (zachowanie zawinione uprawnionego do zachowku). 

Niewątpliwie do typowych przykładów niedopełniania obowiązków rodzinnych można zaliczyć brak osobistej troski oraz zainteresowania chorym spadkodawcą a także zerwanie kontaktów z nim.

Brak jest podstaw do wydziedziczenia, jeżeli zerwanie więzi rodzinnych wynika z wcześniejszej nagannej postawy samego spadkodawcy, który uporczywie naruszał obowiązki rodzinne np.

• uporczywie nie wypełniał obowiązku alimentacyjnego,

• nie interesował się,

• nie podejmował starań o zmianę (polepszenie) wzajemnych stosunków,

• nie realizował kontaktów z dzieckiem,

• znęcał się nad rodziną,

• poniżał, lekceważył i zaniedbywał rodzinę.

Zerwanie kontaktów ze spadkodawcą nie może być przyczyną wydziedziczenia, jeżeli zerwanie kontaktów ze spadkodawcą wynikało wyłącznie z postępowania samego spadkodawcy.

W przypadku wydziedziczenia z powodu uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych niezbędne jest zawsze zbadanie przyczyny tego stanu rzeczy.

Warto też pamiętać, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

Czy wydziedziczenie można podważyć?

Tak. Dla skuteczności wydziedziczenia istotne jest, czy przyczyny wskazane w testamencie były zgodne z rzeczywistością. Nie może bowiem prowadzić do skutecznego wydziedziczenia nieprawdziwa przyczyna wymieniona przez spadkodawcę w testamencie bądź taka, która nie uzasadnia wydziedziczenia.

Testament stanowi dowód tylko tego, że spadkodawca złożył takie oświadczenie, natomiast nie stanowi dowodu tego, że przyczyny wydziedziczenia rzeczywiście istniały.

Jak może bronić się wydziedziczony?

Wydziedziczony może spróbować podważyć wydziedziczenie.

W razie skutecznego podważenia wydziedziczenia, bezpodstawność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez rzeczywistej i prawdziwej przyczyny może domagać się należnego jej zachowku.  

Czy można wydziedziczyć małoletniego z powodu uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy?

Na gruncie wydziedziczenia chodzi o wszelkie zawinione zachowanie, które w konsekwencji doprowadzają do zerwania kontaktów rodzinnych. Na gruncie prawa cywilnego małoletniemu poniżej 13 roku życia nie można przypisać winy.

W kontekście powyższego, w moje ocenie nie stanowi podstawy do wydziedziczenia przypadek gdy wydziedziczonym jest małoletni poniżej 13 roku życia, któremu nie można przypisać winy.

W odniesieniu zaś do małoletniego powyżej 13 roku życia racjonalne wydaje się przyjęcie, że wyłącznie rażące naruszanie obowiązków rodzinnych mogłoby stanowić podstawę do wydziedziczenia.  

Zachowanie to będzie podlegało zawsze ocenie sądu.

Co w sytuacji gdy wydziedziczenie zstępnego jest skuteczne? Czy zachowek należy się wówczas jego dzieciom (wnukom spadkodawcy)?

Tak. Zstępni wydziedziczonego zstępnego (wnuki) są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

W przypadku skutecznego wydziedziczenia zstępnego (dziecka spadkodawcy) i powołania spadkobiercy w testamencie,  jeżeli wydziedziczony posiada własne dzieci (czyli wnuki spadkodawcy) to zachowek należy się dzieciom wydziedziczonego (wnukom spadkodawcy).  

Jeżeli wnuki są małoletnie to przysługuje im wyższy zachowek niż przysługiwałby wydziedziczonemu dorosłemu zstępnemu spadkodawcy.

Małoletniemu przysługuje bowiem 2/3 wartości udziału spadkowego. Dorosłemu wydziedziczonemu, jeśli nie jest trwale niezdolny do pracy przysługuje 1/2 wartości wartości udziału spadkowego.

 Przyczyny wydziedziczenia mają charakter ściśle osobisty a jego skutki dotykają wyłącznie wydziedziczonego i nie obejmują zstępnych wydziedziczonego (wnuków). Potwierdza to art. 1011 Kodeksu cywilnego oraz orzecznictwo. Zstępni wydziedziczonego zstępnego uzyskują własne prawo do zachowku związane bezpośrednio z ich osobą, niezależnie od wydziedziczonego.

Jeżeli spadkodawca pozostawił testament w którym jedynie wydziedziczył zstępnego – uprawnionego do zachowku, to zstępni wydziedziczonego zstępnego (wnuki) dochodzą do dziedziczenia z ustawy. Udział spadkowy, który przypadłby z ustawy wydziedziczonemu, przypada zstępnym tego wydziedziczonego (wnukom).

Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, w którym wydziedziczył zstępnego –  uprawnionego do zachowku a ponadto powołał w testamencie spadkobiercę, to zstępnym wydziedziczonego (wnukom) przysługuje prawo do zachowku. Zstępni wydziedziczonego uzyskują własne prawo do zachowku związane bezpośrednio z ich osobą, niezależnie od wydziedziczonego.

Wytoczenie powództwa przez małoletniego wnuka spadkodawcy o zachowek przeciwko spadkobiercy testamentowemu. Jak może bronić się pozwany o zachowek spadkobierca testamentowy?

Może wykazać bezpodstawność lub nieważność wydziedziczenia zstępnego spadkodawcy.

Spadkobierca testamentowy pozwany o zachowek przez zstępnych żyjącego wydziedziczonego (wnuków spadkodawcy) może żądać ustalenia, że wydziedziczenie zstępnego spadkodawcy było bezpodstawne. Jego interes prawny może polegać na tym, ze zachowek wydziedziczonego wynosiłby połowę wartości jego udziału spadkowego a zachowek jego zstępnych  (jako małoletnich wnuków spadkodawcy) – wynosi dwie trzecie wartości ich udziałów.

Przeczytaj więcej na temat prawa do zachowku tutaj

Na temat planowania majątkowego (spadkowego) przeczytasz więcej tutaj

Sprawy o zachowek są skomplikowane, dlatego warto zawsze skonsultować się z radcą prawnym lub adwokatem specjalizującym się w sprawach rodzinnych.

Radca prawny Katarzyna Anna Jasicka

Kancelaria Radcy Prawnego Katarzyna Anna Jasicka